تاریخچه عاج و کاربرد آن در جواهرسازی
عاج، ماده‌ای سخت، سفید و متراکم است که از دندان و عاج فیل، ماموت، گراز، کرگدن و نهنگ به‌دست می‌آید. از هزاران سال پیش، عاج به دلیل زیبایی، قابلیت تراشکاری، و کمیاب بودن در جواهرسازی، مجسمه‌سازی و تزئینات سلطنتی مورد استفاده قرار گرفته است.
۱. تاریخچه استفاده از عاج در جواهرسازی
عصر باستان
مصر باستان (۳۰۰۰ ق.م.):
مصریان باستان از عاج برای ساخت مهره‌های گردنبند، حلقه‌ها، سنجاق‌های تزئینی و تندیس‌های مذهبی استفاده می‌کردند.
این ماده اغلب همراه با طلا و سنگ‌های قیمتی در مقبره‌های فراعنه یافت شده است.
چین باستان:
در چین، عاج به‌عنوان نمادی از قدرت و ثروت محسوب می‌شد و برای ساخت جواهرات، بادبزن‌های تزئینی و مهرهای حکومتی کاربرد داشت.
حکاکی‌های پیچیده روی عاج به یک هنر تخصصی تبدیل شد.
هند و خاورمیانه:
در هند، عاج در ساخت دستبندهای عروسی و تندیس‌های مذهبی به کار می‌رفت.
در ایران و بین‌النهرین، از آن برای ساخت مهرهای سلطنتی و جواهرات زینتی استفاده می‌شد.
قرون وسطی و رنسانس
در قرون وسطی، اروپایی‌ها از عاج برای ساخت صلیب‌های مذهبی، مهره‌های دعا و جعبه‌های جواهر استفاده می‌کردند.
در دوره رنسانس، تقاضا برای عاج افزایش یافت و این ماده در جواهرات اشرافی، دسته شمشیرها و آینه‌های زینتی به کار می‌رفت.
قرن ۱۸ و ۱۹: دوران طلایی جواهرات عاجی
با گسترش تجارت جهانی، اروپا و آمریکا شاهد افزایش واردات عاج از آفریقا و آسیا شدند.
جواهرسازان از عاج برای حلقه‌ها، سنجاق‌های سر، گردنبندها و دکمه‌های لباس‌های مجلل استفاده کردند.
ملکه ویکتوریا یکی از طرفداران جواهرات عاجی بود و این مد در سراسر اروپا گسترش یافت.
قرن ۲۰: افزایش نگرانی‌ها و کاهش استفاده
در نیمه دوم قرن ۲۰، شکار بی‌رویه فیل‌ها باعث کاهش شدید جمعیت آن‌ها شد.
در سال ۱۹۸۹، تجارت جهانی عاج توسط CITES (کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های در خطر انقراض) ممنوع شد، مگر در موارد خاص مانند عاج‌های باستانی یا بازیافتی.
استفاده از عاج در جواهرسازی به‌شدت کاهش یافت و جایگزین‌هایی مانند رزین، سلولوئید و استخوان طبیعی جای آن را گرفتند.
قرن ۲۱: استفاده از عاج ماموت و جایگزین‌های مصنوعی
در برخی کشورها، عاج ماموت (که از فیل‌های منقرض‌شده سیبری به‌دست می‌آید) به‌عنوان جایگزینی قانونی برای عاج فیل استفاده می‌شود.
همچنین، فناوری‌های مدرن امکان تولید عاج مصنوعی با ظاهری مشابه را فراهم کرده‌اند.
۲. چرا عاج در جواهرسازی محبوب بود؟
الف) زیبایی و درخشندگی
رنگ سفید یا کرم عاج به‌طور طبیعی درخشان و صاف است، که آن را برای جواهرات لوکس ایده‌آل می‌کند.
ب) قابلیت حکاکی و تراشکاری
عاج نرم‌تر از سنگ‌های قیمتی است و به‌راحتی می‌توان روی آن طرح‌های پیچیده و ظریف ایجاد کرد.
ج) نماد قدرت و ثروت
در بسیاری از فرهنگ‌ها، داشتن جواهرات عاجی نشان‌دهنده اشرافیت و جایگاه اجتماعی بالا بود.
۳. انواع جواهرات ساخته‌شده از عاج
گردنبندهای حکاکی‌شده
حلقه‌های عاجی (مخصوصاً در چین و هند)
دستبندهای عروسی در هند
سنجاق سرهای زنانه
دکمه‌های لباس و زنجیرهای ساعت لوکس
۴. چالش‌های استفاده از عاج در جواهرسازی
الف) حفاظت از حیات‌وحش
شکار فیل‌ها برای عاج منجر به کاهش شدید جمعیت آن‌ها شد، به‌طوری که امروزه تجارت عاج فیل تقریباً در همه کشورها ممنوع است.
ب) هزینه و محدودیت قانونی
عاج‌های قدیمی و قانونی بسیار گران هستند و تنها به‌صورت محدود در بازارهای خاص یافت می‌شوند.
ج) جایگزین‌های مصنوعی و اخلاقی
امروزه، رزین، پلیمر و عاج مصنوعی جایگزین‌های رایج و قانونی برای جواهرات عاجی محسوب می‌شوند.
۵. ارزش امروزی جواهرات عاجی
جواهرات قدیمی و عتیقه ساخته‌شده از عاج همچنان ارزش بالایی دارند و در حراجی‌ها با قیمت‌های بالا فروخته می‌شوند.
عاج ماموت به‌عنوان جایگزین قانونی، در بازارهای خاص موجود است و ارزش بالایی دارد.
جایگزین‌های مصنوعی امکان تولید جواهرات زیبا با طرح‌های مشابه را فراهم کرده‌اند، بدون اینکه به محیط‌زیست آسیب برسد.
